Sofia Bettiza
BBC Dünşa Servisi Cinsiyet ve Kimlik Muhabiri
Cezayirli boksör Imane Khelif ve Tayvanlı Lin Yu-ting’in madalya imajları, 2024 Olimpiyatları’nın en unutulmazlarından biri olarak tarihe geçecek.
Geçen yılki Bayanlar Dünya Şampiyonası’nda bu iki boksörün müsabaka kriterlerini karşılayamamaları nedeniyle diskalifiye edilmelerine rağmen, Milletlerarası Olimpiyat Komitesi’nin Paris’te müsabakalarına müsaade vermelerinden sonra ağır bir tartışma başladı.
Tartışmaların ortasında bilim, farklı kromozom yapılarımız ve spor karşılaşmalarında ne cins avantajar sağlayabileceğine giderek artan oranda ışık tutuyor.
Ancak araştırmalar devam ediyor ve bu mevzunun uzmanları bile bilimin bizlere ne söylediğini farklı biçimlerde yorumluyor.
Cinsiyetin belirlenmesi sürecinin fetüsün gelişmesiyle başladığını biliyoruz. Birçok bayanda iki X kromozomu varken (XX), birden fazla erkekte bir X ve bir Y kromozomu (XY) oluyor.
Ancak gebelik sürecindeki bir noktada, birtakım bebeklerin üreme organları, birden fazla kişininki üzere gelişmiyor.
Buna DSD, yani cinsiyet gelişiminde farklılıklar deniyor.
DSD, genlerin, hormonların ve anne karnında gelişen üreme organlarının kelam konusu olduğu 40 dolayında farklı olay kümesinden oluşuyor. Kişinin cinsiyet gelişiminin, öbür birden fazla beşerden farklı olması manasına geliyor.
Bu kromozom anomalileri az görülüyor fakat Olimpiyatlar’daki boks tartışmasıyla, odak noktası oldular.
Cinsiyet tartışmasının odağındaki iki boksörle ilgili neler biliyoruz?
Uluslararası Boks Birliği (IBA) Genel Yöneticisi Chris Roberts BBC’ye yaptığı açıklamada “her iki vakada” da XY kromozomu olduğunu söyledi.
Ama problem bu kadar kolay değil.
Bu genetik varyasyonlar o kadar çeşitli ki, kimi uzmanlara nazaran Y kromozomu olan herkesin erkek ya da Y kromzomu olmayan herkesin bayan olduğunu söylemek mümkün değil.
Spordaki performansta genetik faktörleri araştıran Manchester Metropolitan Üniversitesi Spor Enstitüsü’nden Dr. Alun Williams “Tek başına Y kromozomunun olup olmadığına bakmak bir kişinin erkek mi, bayan mu olduğu sorusunu yanıtlamıyor” diyor.
“Y kromozomu bulunan birçok kişi erkek olduğundan katiyetle yeterli bir gösterge ancak eksiksiz bir gösterge değil.”
Cinsel gelişimde farklılık (DSD) olan insanların kimilerinde Y kromozomu tipik bir erkekteki Y kromozomu üzere gelişmiyor. Varyasyona nazaran kimi genetik materyalleri kayıp, hasarlı ya da X kromozomuyla yer değiştirmiş olabiliyor.
Erkek ya da bayan olmakta genelde hayati rol oynayan Cinsiyet Belirleyici Bölge Y Proteini (SRY) isimli muhakkak bir gen.
Genetik hastalıklar alanında çalışan gelişim biyoloğu Dr Emma Hiltan “Buna erkek olma geni denir” diyor. Hilton tıpkı vakitte, ek testler yapılana dek Imane Khelip ve Lin Yu-ting’in karşılaşmalara çıkmasına müsaade verilmemesini söyleyen Sex Matters (Cinsiyet Önemlidir) isimli hayır kurumunun üyelerinden.
Hilton “Bu, cinsiyet gelişiminin ana düğmesi” diyor.
XY kromozomuyla doğup, Dr. Hilton’un “erkek olma” geni ismini verdiği geni kaybetmiş beşerler var.
Hilton “Bu insanların bedeni testesteron üretmiyor. Tipik bayan anatomisiyle büyüyorlar” diyor.
Dolayısıyla, XY kromozumunu belirleyen testler aslında resmi tam olarak ortaya koymuyor. Imane Khelif ve Lin Yu-ting hadiselerinde IBA bu atletlerin nasıl test edildikleri konusunda bir açıklama yapmadı.
Ancak Dr. Hilton XY kromozomu bulunan birçok beşerde SRY isimli “erkek olma” geninin mevcut olduğunu belirtiyor. Bu şahıslarda testisler sıklıkla bedenin içinde oluyor.
“Ergenlik çağına girdiklerinde, testesteron salgılamaya başlıyorlar bu da spor karşılaşmalarında erkek olma avantajını destekliyor.”
En ünlü örnek, 800 metre koşuda iki kere Olimpiyat Şampiyonu ve üç kere Dünya birincisi olan Caster Semenya. Lakin Prof. Alun Williams’a göre, DSD ile doğan atletlerin tipik erkeklerle birebir derecede avantajlı olduğuna dair direkt bir ispat yok.
Burada mahzur, dışarıda üreme organı belirmesi için, yani erkek çocuklarının penisi olması için gereken gen. Caster Semenya ile tıpkı genetik bozukluğa sahip olanlarda, genin olağan fonksiyonunu görmesini engelleyen bir mutasyon kelam konusu.
Anne karnında, penis oluşmasının son evresine dek erkek anatomisiyle büyüyorlar ve penis oluşmayınca, bir vulva ve klitoris oluşuyor.
Ancak, bayan üreme organları da gelişmiyor. Rahim ağzı ve rahimleri olmuyor. Bu şahıslar adet görmüyor ve gebe kalamıyorlar. Erkeklerle cinsel bağa girmek de güç olabiliyor.
Böyle bir genetik mutasyona sahip olunduğunu öğrenmek şoke edici olabiliyor.
Son 30 yıldır DSD hadiseleriyle uğraşan Aarhus Üniversitesi’nden Endokronoloji Profesörü Claus Hojbjerg Gravholt “XY kromozomuna sahip olma teşhisi koyduğumuz son bayan 33 yaşındaydı” diyor.
Hastası, neden gebe kalamadığı konusunda hiçbir fikri olmadığı için Gravholt’a gitmiş.
“Rahmi olmadığını keşfettik, münasebetiyle asla bebeği olamazdı. Tam manasıyla yıkılmıştı.”
Dr. Gravholt, cinsiyet kimliğini sorgulamanın tesirlerinin kişinin istikrarını bozabileceğini, bu nedenle sıklıkla hastalarını bir psikoloğa sevk ettiğini anlatıyor.
“Size fotoğrafını göstersem ‘Bu bir kadın’ dersiniz. Bayan bedenine sahip, bir erkekle evli, bayan hissediyor. Ve bu bir çok hastamda gördüğüm bir durum.”
Dr. Gravholt, niye hiç adet görmediği konusunda neden bir doktora gitmediğini sorduğunda da, hastasının ailesinde hiç adet görmeyen daha büyük bir bayan olduğunu ve bunun olağandışı olmadığını düşündüğünü anlattığını aktırıyor.
Dr. Gravholt’un karşılaştığı bir genetik mutasyon daha var.
Normalde bayanlarda görülen XX kromozomuna sahip erkekleri de teşhis etmiş.
“Bu erkekler kısır. Olağan erkeklere benziyorlar lakin testisleri ortalamadan küçük ve sperm üretmiyorlar. Öğrendiklerinde daima yıkıcı oluyor. Yaşlandıkça birçok erkek üzere testesteron üretimleri de duruyor.”
Bazı külkürlerde adet görmekten ve bayan anatomisinden açıkça bahsetmek kabul edilmiyor. Dünyanın birtakım kesitlerinde bayanlar, bedenlerinde olağan olmayan bir şeyler bulunduğunu anlayacak eğitimden mahrum.
Bu yüzden uzmanlar çok sayıda DSD olayında hiç teşhis konulmadığını, bunun da bahisle ilgili kapsamlı bilginin çok az olması manasına geldiğini söylüyor.
Cinsiyet tartışması Olimpiyat kurallarını değiştirecek mi?
Peki DSD olanlar sporda adil olmayan bir ajantaj sağlıyormu? Bu sorunun kısa cevabı: Kesin bir sonuca varmak için kâfi data yok.
Prof. Alun Wiliams “Bir çeşit DSD’si olan insanların bayanlar üzerinde fizikî avantajı olması beni şaşırtmaz” diyor. Bu avantajlar daha büyük kas kütleleri ve anı vakitte daha büyük ve uzun kemikler.
Williams, kandaki daha yüksek hemoglobin ölçüsünün da çalışan kasların gereksinim duyduğu oksijenin daha âlâ alınmasına neden olabileceğini vurguluyor.
Prof. Williams, fikirlerinin alanındaki uzmanların görüşlerini yansıttığına inanıyor fakat daha fazla araştırma yapılması gerektiğini vurguluyor.
Imane Khelif ve Lin Yu-ting’e gelirsek, kurallara tabi olması gereken bir cins DSD’leri olup olmadığını bilmiyoruz.
Genelde bayan ve erkek kategorileri bulunan sporlarda kurallar koymak karmaşık zira cinsiyet biyolojisinin kendisi karmaşık ve yalnızca bayan ve erkek yok.
Bazıları, bir sonraki Olimpiyat Oyunları’nda zarurî cinsiyet testi getirilmesi daveti yapıyor. Buna BM’nin bayanlara ve genç kızlara şiddek konusundaki özel rapörtörü Reem Alsalem de dahil.
Dr. Emma Hilton “DNA testleri şu anda çok kolay. Yanaktan alınacak kolay bir tükürük örneği kâfi ve rahatsız edici de değil” diyor.
Ancak bu mevzuda da bilim insanları ortasında görüş ayrılıkları var.
Dr. Alun Williams “Yanaktan alınacak örnek size birinin cinsiyeti ve spordaki potansiyel ajantajı konusunda sağlam bir sonuç veremez” diyor.
Kapsamlı bir cinsiyet testinin şu üç kategoriyi içermesi gerektiğini belirtiyor:
- Genetik (Y kromozomu ve SRY “erkek olma” genine bakan bir test
- Hormonlar (başta testesteron olmak üzere başka hormonlara da bakan bir test
- Vücudun testesteron üzere hormonlara verdiği reaksiyona bakan bir test. Bazı insanlarda Y kromozomu olsa da testesterona karşı büsbütün duyarsız olabiliyorlar.
Williams bu testlerin çok değerli olmaları nedeniyle yapılmadığına inanıyor. Testler için çok özel uzmanlıklara sahip beşerler gerekiyor. Ayrıyeten test süreçleriyle ilgili etik tasalar da var.
“Bu kıymetlendirme aşağılayıcı olabilir. Göğüs ve klitoris ölçüleriniz, sesinizin değirliği ve beden kıllarının boyutu üzere anatominin en özel bölgelerinin ölçümü gerekiyor.”