Japonya’da 1800’lerin ikinci yarısındaki Batı’ya açılma hareketini, gelenek-yenilik çatışmasını, 1900’lerdeki toplumsal tansiyonları, Birinci Dünya Savaşı sonrasında yükselişe geçen ve 1930’larda tepeye çıkan milliyetçilik dalgasını direkt yaşamasa da bunların tesirlerini çocukluğundan itibaren güçlü biçimde hisseden Kenzaburo Oe, 1950’lerin başından itibaren memleketinde müellif olarak ismini duyurmaya başlamıştı.
İkinci Dünya Savaşı’nı ve sonrasındaki yıkımı bir çocuk olarak gözlemleyen Oe, daha sonra üniversitede gördüğü Fransız edebiyatı tahsili sayesinde Japonya’da yaşananlara hem içeriden hem de dışarıdan bakma fırsatı yakalamıştı.
Japonya’da İkinci Dünya Savaşı’nın akabinde ortaya çıkan kişisel ve toplumsal buhrana ilkgençlik yıllarından itibaren şahit olan Oe, bu neslin his dalgalanmalarını, kurduğu gitgelli bağlantıları ve hayal kırıklıklarını metinlerinde işledi. 1994’te kendisine Nobel Edebiyat Ödülü’nü kazandıran romanlarının bir öbür özelliği ise toplumsal ve politik eleştirilerdi.
Oe, birey-toplum istikrarı gözettiği romanlarında yalnızlaşma, yabancılaşma, kendini ve etrafındakileri kandıran kişinin ruhunu rahatlattığını sanması üzere temalara yönelirken problemlerden ve sorumluluklardan kaçmanın yarattığı sancıları anlatmıştı. Bunu yaparken engelli oğlunu bir roman kahramanı hâline getirip hayatından kesimleri öykülere katarak okurlarla güçlü bağlar kurmuş; ağzımızdan bir çırpıda çıkıveren “normal” ve “anormal”in toplumsal, ahlaki ve patolojik sorgulamasına girişmişti.
Oe, bireyin inkârı ve kaçışının öncelikle kendi benliğinde, akabinde toplumsal ilgilerde açtığı gedikleri edebi biçimde gözler önüne sererken insanın geçmişinin, şenlikli anılar geçidi olabildiği üzere bir gayya kuyusuna dönüşebileceğini de anımsatmış, gerçek ve söylenti ortasına çok ince bir çizgi çekmeyi ihmal etmemişti. Bütün bunları, umudun ve ümitsizliğin belirli meçhul sonuna getirdiği karakterler aracılığıyla kotarmıştı.
YIKINTILAR ORTASINDAN FİLİZLENEN UMUT VE ERDEM
Görmek ve yok saymak ortasındaki geçişkenliği, masumiyetin ve hatanın bir anda yer değiştirebileceğini anlatması, Oe’nin vaktinin yeterli bir gözlemcisi olduğunun deliliydi. Herkes üzere bir insanın, sıradan ve günahsız bir kişinin azılı bir hatalı ve ırkçı hâline gelebileceğini hatırlattığı ‘Kurbanı Beslemek’ (Çeviren: Ali Volkan Erdemir, Can Yayınları, 2023), bu manada kıymetli bir kitaptı. Deliliğin hudutlarında gezinenlerin, her şeyin her an yapılabileceğini düşünenlerin, ferdî ve toplumsal travmaların anlatıcısı olan muharrir, bireylerin kusurlarından başka değerlendirilmemesi gerektiğini ama bunların, birer ahlaki boşluk yaratma tehlikesi barındırdığını satır ortalarına yerleştirmişti.
Kurbanı Beslemek, Kenzaburo Oe, Tercüman: Ali Volkan Erdemir, Can Yayınları, 2015. ‘Gözyaşlarımı Sileceği Gün’de (Çeviren: İsmet Birkan, Can Yayınları, 1995) de emsal bir boşluktan doğan tehlikelere dikkat çekmiş; Japonya’nın yakın tarihinden esinlenerek bireyin ve toplumun hastalığını karşılaştırıp şizofreni ile faşizmin temasını anımsatmıştı.
Yazarlığını, “acıya karşı konuşan, acı çekerken bile gülmeye çalışan bir palyaçoluk” diye niteleyen Oe ironiyi, mizahı ve trajediyi bir ortaya getirmişti. Küçük bir çocukken Japonya’nın İkinci Dünya Savaşı’ndaki hezimetini radyodan dinlemesi, imparatorun İlah olmadığını öğrenmesi, Hiroşima’ya ve Nagazaki’ye atılan atom bombaları, “bileği bükülmez” denen Japon ordusunun Pasifik’te dağılması, beyin fıtığı nedeniyle oğlu Hikari’nin engelli doğması Oe’nin ironi, trajedi ve mizah yüklü edebî telaffuzunu ve hayatını şekillendirmişti.
Hümanizmin, merhametin ve tenkidin ete kemiğe bürünüşü muharririn oğlu Hikari, romanlarında ebeveynleri tarafından öldürülme ve yaşatılma sonundayken merhameti tetikleyen “bitkisel varlık” olarak karşımıza çıkmıştı. ‘Kişisel Bir Sorun’daki (Çeviren: Hüseyin Can Erkin, Can Yayınları, 2015) otobiyografik öğeler, Oe’nin oğlu Hikari’yle münasebetini yansıtıyordu. Ömür ve vicdan çatışması, birey ve özgürlük tansiyonu, başta ‘Kişisel Bir Sorun’ olmak üzere, muharririn öbür romanlarında da karşımıza çıkmıştı. Şahısların dilekleri ve ömür ortasındaki uçurumlara karakterleri aracılığıyla dikkat çeken Oe, çaresizlikle kuşatılmış ve faziletli bir hayat süren insanları resmetmişti. Öte yandan, ‘Kurbanı Beslemek’te olduğu üzere berbatlığa, karanlığa ve ömürleri kökten değiştirecek gelişmelere ihtimal vermeyenleri hatırlatmıştı: “Uzak bir ülkede, koyun sürülerini, biçilmiş taze çimenleri önüne katıp götüren bir sel üzereydi savaş, asla bizim köyümüze ulaşmayacağını sandığımız…”
İKİLEMLERİN, KARANLIĞIN, ÇABANIN VE YABANCILAŞMANIN YAZARI
Okuru bir buhran girdabına sokuyor üzere görünse de Oe’nin karanlıkta gizlenen umuda yaptığı göndermeleri unutmamak gerek. Başa gelen bir uğursuzluk, felaket ve yıkım olsa da umudun ve çıkış yolunun orada bir yerde bulunduğu anlatısını güçlü kılansa müellifin hayattaki kaosu, suratı, karmaşayı ve müphemliği, gerçeklikle ve yalınlıkla dengelemesiydi. ‘Kurbanı Beslemek’te savaşın iki kardeşe ve bir aileye tesirini, sıradan bir ömrü nasıl dönüştürdüğünü bu türlü bir istikrar çerçevesinde gözler önüne sermişti Oe: “Kardeşimle ben sert kabuklu, etli bir meyvenin içindeki iki küçük çekirdek üzereydik, ışıkla birinci buluştuğunda titreyerek yarılacak bir zarla sarılmış yumuşak, sulu iki yeşil çekirdek. Bu sert kabuğun dışında, çatıdan bakıldığında uzakta ince bir çizgi hâlinde parlayan denizin kenarındaki, sıra sıra dağların arkasındaki kentte, çok uzun vakittir anlatılagelen bir efsane kadar çarpıcı ve sevimsiz savaş, pis havasını kusuyordu. Fakat bu savaş bizim için köyde genç erkeklerin yokluğundan ve orta sıra postacının cepheden getirdiği mevt haberlerinden öteki bir mana tabir etmiyordu. Savaş sert kabuğumuzdan, kalın etimizden geçip bize erişememişti. Son günlerde köyün üzerinden geçmeye başlayan ‘düşman’ uçakları bizim için nadir görünen bir kuş çeşidinden öte bir şey değildi.”
Şahsî Bir Sorun, Kenzaburo Oe, Tercüman: Hüseyin Can Erkin, 232 syf., Can Yayınları, 2010. Oe, 1945 öncesi ve sonrası Japonya’da neler olup bittiğini, insanların sıkıntıya sürükleniş nedenlerini ve toplumdaki tansiyonları, kendi hayat öyküsünden modüllerle birleştirip anlatan bir yazardı. Bazen çağdaş dünyanın ve hayatın açmazlarına ve şahıslarda yarattığı ikilemlere bazen de ülkesinin gelenek ve mitlerine yönelmişti.
Kitaplarını Türkçeye çeviren isimlerden Ali Volkan Erdemir, “çok dertli” diye nitelediği Oe için “bu sıkıntılarıyla -aile meselelerinden, engelli doğan oğluyla yaşadıklarından- kendisine bir edebiyat dünyası kuruyor” diyor. Klasiklikten çıkmaya uğraşan Oe’nin “karanlığa ve uğraşa dayanan ruh hâlini metinlerine yansıttığını”, bir insan hakları savunucusu ve aktivist olduğunu da not ediyor.
Gerçekler ve hayaller ortasındaki dengeyi dikkatle kurgulayan, büyük buhran ve travmaların, yabancılaşmanın ve kültürel tansiyonların yarattığı sancıları birey-toplum ekseninde işleyen, hayatından kesimleri kurmacayla buluştururken vaktin şahidi hâline gelen ve insanlık durumunu es geçmeyen Oe, ders vermeye yeltenmeden yaşayan ve kalem oynatan bir müellif olarak hatırlanıp okunacak. Hayatı ve öyküleri, hayatı ve mitleri, memnunluğu ve huzursuzluğu bir ortaya getirdiği kitaplarıyla yirminci yüzyıldan geleceğe seslenmeye devam edecek.